آرشه ( کمان) تکهای چوب استوانهای باریک که بر آن دسته مویی از دم اسب بسته میگردد و توسط تسمهای در دست نوازنده سفت میشود در واقع صدای زهها توسط این وسیله تولید میشود. طول آن در گذشته حدود 55 سانتیمتر بود که امروزه بین 65 الی 70 سانتیمتر میباشد قطر این چوب استوانهای بطور تقریب 2 سانتیمتر است که در قسمت نوک قطر آن کمتر میگردد این وسیله از چوبهای سبک ساخته میشود که سر و ته آن را توسط دو تکه فلز ازجنس برنج یا آلومینیوم میپوشاند و در محل دیگر آن تسمهای قابل تنظیم قرار میگیرد لازم به یادآوری است که در گذشته آرشه کمانچه را بشکل هلالی میساختندند و این قوس باعث انعطاف کمان در حرکت آرشه میگردید. نوازندگان سازهای زهی ترجیح میدهند که از موهای سفید استفاده کنند چراکه گَرد کولیفون (صمغ درخت برای ایجاد زبری در سطح موها است که به آنها مالیده میشود که سفید رنگ میباشد که پس از استفاده از آن در موهای سیاه رنگ بطور کامل بر روی سطح موها دیده میشود و نمای خوبی به آرشه نمی بخشد) امروزه برای آنکه عمر آرشه چند برابر گردد سر و ته آنرا توسط چسبهای شیمیایی ثابت میکنند. یکی از تفاوتهای اصلی کمانچه با گروه زهیها در نحوه دست گرفتن آرشه و به صدا در آوردن ساز است چرا که نوازنده سه انگشت از پنجهی خود را داخل بندِ کمان قرارداده و انگشت اشاره و شًست چوب را نگه میدارند و در اصل در اثر حرکت افقی مج و آرنج نوازنده، در حالتی که پنجه آنرا نگه داشته است کمان به سمت راست و چپ به روی سیمها کشیده میشود. این عمل را آرشه کشی میگویند. در واقع ایجاد انرژی و وزنی ثابت بروی آرشه و حفظ تعادل آن در حرکتهای راست و چپ نیازمند سالها تجربه، تمرین و دقت است.
به جرات میتوان گفت سازهای ایرانی با همان فرم اولیه وساده خویش باقی ماندهاند و شاید دوره تکامل آنها طی شده، امروز در تکامل ظاهری و شکل و ساختار آنها به زحمت میتوان تغییری وارد کرد. در ایران با رشد صنعت ساز سازی و استفاده از تکنولوژی روز تنها عمل ساخت سازها اندکی سادهتر شده است. متاسفانه به ظاهر صنعتگران کیفیت را فدای سرعت نمودهاند. هنوز در اروپا سازندگانی هستند که چوبها رابه همان شیوه سنتی شیرهگیری مینمایند و استادان سازنده با همان حوصله و دقت پیشینیان کار میکنند آنها با استفاده از وسایل نجاری مُدرن این سازها را با کیفیتی بهتر و خوش صداتر از پیش در حد استاندارد جهانی تولید میکنند. در حالی در کشور ما با وجود فراوآنی منابع طبیعی و تنوع چوب، به دلیل مشکلات اقتصادی شدیدی که در این سالها دامنگیر ما شده وعدم برابری بازار عرضه و تقاضا و کم بودن دانش و تجربه افراد، یک عده نجار که سالها به طور سنتی کار کردهاند و در شغل خود ناموفق بودهاند با تغییر کارشان روی به سازسازی آوردهاند و با داشتن اطلاعاتی ضعیف در مورد ساز سازی خود را درگیر کار دشوار ساخت ساز نمودند. آنان نمیدانند این رشته یکی از شاخههای والای هنر است که در آن دست به خلق زیبایی زده میشود. اینان با داشتن مهارت نجاری و شناخت چوبها در حد معمول وارد وادی دشوار هنر ظریف ساز سازی میشوند و در نتیجه توانایی این گروه در حد ساخت سازهای مَشقی و ارزان قیمت باقی میماند. وعمل این افراد موجب ایستایی هنر ساز سازی شده و سبب زیانهایی به مواد و مصالح و رکود بازار هنرمندانی شدند که سالها در این بخش به آفرینش پرداختهاند. نکته تمایز جهان سوم در استفاده از تکنولوژی بر خلاف دنیای متمدن این است که امکانات و وسایل را در جهت نابودی مصالح و منابع طبیعی به خدمت گرفتهایم و در مدت زمانی کوتاه با پایین آوردن درجه استانداردها بطور ناخواسته، تلاش در بی ارزش نمودن تجربههای بزرگان هنر سازسازی ایران شده است و برای ساخت سازهایی کم ارزشتر از در و پنجرهای ساخته شده توسط نجارها، دست به بریدن و جمع آوری و نابودی گونههایی نادری از درختان کشور زده و با رفتارشان بی ارزش شمردهاند، زحمات بی وقفه هنرمندانی را که با کمترین امکانات سالها با کار و تلاش شبانهروزی، بهترینها را آفریدند. جای دارد از بزرگان و پیشکسوتانی که زندگی وسلامت خویش را در راه پیشرفت هنر ساخت کمانچه وفق نمودند نامی برده شود چون ابراهیم قنبری مهر، قدرت الله کُردی و امیر عطایی و صمیمانه از ایشان تشکر مینماییم و پنجههای هنرآفرین این سروران را می بوسیم. اگر تلاش و همت این بزرگان نبود به حتم ما نوازندگان کمانچه نیز باید با دشواریهای بیشتر در عرصه نوازندگی کمانچه دست و پنجه نرم میکردیم. باید بدانیم با وجود تلاش بیوقفه ایشان در ساخت سازهایی متفاوت از نسل پیش ما، نوازندگان کمانچه توانستهاند در راه بهبود کیفیت و دستیابی به صداهای ناشناخته و تکنیکهای تازه قدمهایی بردارند. روشن است نسل جدید کمانچه نواز ما بدون وجود این هنرمندان هرگز به چنین رشدی دست نمییافت.
منبع : شهریار جمشیدی
مقداد علی بخشی هستم. موسیقی دان، برنامه نویس، متخصص هوش مصنوعی، علم داده، متخصص بلاکچین و توسعه دهنده ربات های هوشمند.
دانش آموخته مقطع ارشد و دکتری دانشکده فنی دانشگاه تهران هستم. با سابقه تدریس درس برنامه نویسی در دانشگاه (پردیس بین الملل کیش دانشگاه تهران)