کوک تار: نحوه کوک شدن تار اهمیت زیادی در نوشتن قطعه برای این ساز دارد؛ نوع ساختار این ساز، از شکل کاسه گرفته تا پوست، مکانیزمی تولید کرده که تار امکان ماندگاری صدای زیادی داشته باشد، به همین علت در حین ارتعاش یک نت، نتهای دیگری هم مرتعش میشوند (منظور هارمونیکها نیستند) که این نتها از سیمهایی آزاد تولید میشود. به همین خاطر بهتر است برای هر گام یا دستگاه فقط از کوکهای مناسب همان دستگاه یا گام استفاده کنیم مثلا در اجرای قطعه ای در گام دو ماژور، سیم ها را به صورت، دو، سل، دو، دو کوک کنیم و یا در اصفهان سل، دو، سل، ر، ر کوک کنیم.
یادآوری این نکته لازم است که برای یافتن کوک مناسب تار در هر قطعه باید حرکت ملودی بصورت عملی روی ساز تصور شود؛ با بررسی کوکهای متداول تار، به این نتیجه میرسیم که در بیشتر مواقع، نتهای اصلی دستگاه مورد استفاده، در سیم های دست باز (که همانطور که اشاره شد، حتی اگر با مضراب مرتعش نشوند، به خاطر لرزش سطح پوست ساز، مرتعش میشوند) وجود دارند و کوک شدن سیم اول تار به خاطر اینکه بیشتر از ۸۰% بار قطعاتی که این ساز دارد، روی سیم اول است، همواره دو کوک شده (چون به خاطر پرده گیری روی آنها، صدای دست بازشان کمتر شنیده میشود) و دوبل سیم دوم هم به همین شکل ولی با بار کمتری نسبت به سیم دو، در اکثر مواقع، سل یا فا کوک میشود. به همین خاطر نام این دو دوبل سیم را سیم دو و سیم سل مینامند.
نکته دیگری که باید در آهنگسازی برای تار دقت داشت، کمتر استفاده شدن سیم بم است که در بیشتر مواقع به صورت اکتاو با سیم هنگام (سیم پنجم تار که به دلیل کوک معمول آنکه اکتاو سیم بم است، به سیم هنگام مشهور است) کوک و نواخته میشود؛ صدای سیم بم تار در هنگام پرده گیری، بر خلاف دو دوبل سیم دو و سل، به خاطر نواخته شدن همزمان (در بیشتر مواقع) با سیم پایینی خود یعنی سیم هنگام، یک دوبل نت با صدای اکتاو میدهد که ناهمگونی زیادی با آن دو دوبل سیم دو و سل دارد. به همین دلیل بعضی آهنگسازان مثل حسین دهلوی برای حل این مشکل (البته بعضی این مشخصه تار را مشکل تلقی نمیکنند و باعث زنگ دار شدن صدای این ساز میدانند) پیشنهاد حذف یا تغییر این سیم را مخصوصا در اجرای قطعات ارکستری داده اند.
تریل: در نوازندگی تار از تکنیکهای تریل (بوسیله انگشت اول و دوم، دوم و سوم و دوم و چهارم) به کررات استفاده شده و میشود ولی به خاطر نوع انگشت گذاری در تار و فواصل آن به ندرت تریل با پایه انگشت سوم و حرکت انگشت چهارم استفاده میشود نیز، تریل بوسیله نت گیری روی دو سیم غیر هم نام هیچگاه استفاده نمیشود. ضمنا نوعی تریل با کمک گرفتن فاصله دوم روی دوبل سیمهای همنام، متداول است که جزو تکنیکهای مختص تار نوازی است ولی در نوشتن موسیقی برای آن باید توجه داشت که مخصوصا با اجرای سریع ریز، میتواند به شکل دوبل نت فاصله دوم صدادهی داشته باشد.
باتری: باتری ها بوسیله انگشت های یک و سه و گاهی دو و چهار روی تار اجرا میشوند. اجرای باتری روی تار به خاطر تولید صدایی شبیه به تحریر خوانندگان، با عنوان تحریر هم یاد میشود، هرچند در تحریر خوانندگان کمتر این فاصله اجرا میشود. در نوشتن باتری ها باید به پوزسیون دست توجه کرد، زیرا ممکن است یک باتری در پایین دسته (منظور نتهای بم است نه قسمت نزدیک به بیخ دسته) به خاطر زیاد بودن فواصل قابل اجرا نباشد ولی در بالای دسته قابل اجرا باشد.
دوبل ها: دوبل ها روی تار بوسیله سیمهای همنام یا غیر همنام ولی نزدیک به هم، مورد استفاده قرار میگیرد و اجرای دوبل بین مثلا سیمهای دو و سیم بم بوسیله مضراب تقریبا غیر قابل اجرا است مگر اینکه مانند آکورد گیری در ویولون توسط ارتعاش سریع به وقوع بپیوندد. تار توانایی اجرای آکورد هایی با شش صدا را دارد که بسته به کوک میتوانند کیفیاتی متفاوت داشته باشد. شایان ذکر است در مواردی استثنایی نوازندگان تار بوسیله ناخن هم سیمهای تار را مرتعش میکنند و با همین روش دوبل نتی از سیم بم و سیم های دیگر را اجرا میکنند.
کنده کاری و گزش: گزش ها یکی از تکنیک های متداول در تار هستند که انواع مختلفی دارند؛ در تار هم تکنیکی مانند پیتزیکاتو دست چپ در ویولون وجود دارد با این تفاوت که حتی بدون کندن سیم هم میشود بوسیله ضربه عمودی به سیم توسط انگشت، سیم را مرتعش کرد. در مواقع نادری هم سیم بم توسط انگشت شصت مرتعش میشود. لازم به ذکر است، امکان ارتعاش سیم در تار و سه تار به شکل ضربه انگشت دست راست بر روی دسته هم مانند ساز مانند دیوان و قوپوز قابل اجرا است ولی به خاطر ارتعاش قسمت روی دسته سیم (فاصله قسمت ضربه خورده تا شیطانک)، صدای مطلوبی ندارد و استفاده از این تکنیک عمومیت پیدا نکرده است.
منبع : گفتگوی هارمونیک
مقداد علی بخشی هستم. موسیقی دان، برنامه نویس، متخصص هوش مصنوعی، علم داده، متخصص بلاکچین و توسعه دهنده ربات های هوشمند.
دانش آموخته مقطع ارشد و دکتری دانشکده فنی دانشگاه تهران هستم. با سابقه تدریس درس برنامه نویسی در دانشگاه (پردیس بین الملل کیش دانشگاه تهران)