تنبور از خانواده سازهای زهی زخمهای است و کاسه طنینی نیمه گلابی دارد. حجم کاسة تنبور در مقایسه با دوتارهای خراسان کمتر است و کاسة آن در قدیم یکپارچه بوده است. امروزه در منطقه گوران بیشتر تنبورها هنوز کاسة یکپارچه دارند و در صحنه اغلب تنبورها دارای کاسه ترکهای هستند. تنبور ترکهای را تنبور چمنی نیز میگویند. عمق کاسه از قدیم به امروز بیشتر شده است و در قدیم عمق ساز تنبور کمتر بوده است.
قدیمیترین نمونة کاسه ترکهای، تنبورهای ساخت خداوردی در منطقه صحنه و مربودا به ۷۰ تا ۸۰ سال پیش است. بعضی از سازهای خداوردی هنوز موجود است. این تنبورهای ترکهای دارای قسمت رابط (گلو) یا (گلویی) هستند که رابط میان دسته و کاسه است و ترکهها بر روی آن مهار میشوند. سازهای استاد خداوردی گاه ۷ ترکه دارند و حجم کاسة آنها نیز از تنبورهای جدید کمتر است. امروزه تعداد ترکهها بیشتر است و هرسازنده به روش خود از ۷ تا ۱۰ ترکه استفاده میکند کاسههای ترکهای قدمت زیادی ندارند و قدیمیترین نمونههای آن بر اساس اطلاعات به دست آمده به ۷۰ تا ۸۰ سال پیش مربوط است. تنبورهایی که کاسة یکپارچه دارند فاقد قسمت رابط گلو (گلویی) هستند و دسته آنها مستقیماً به کاسه متصل میشود. روی کاسه صفحه چوبی نازکی که تقریباً حالت گرده ماهی دارد قرار میگیرد ورودی این صفحه معمولاًتعدادی سوراخ دیده میشود.
بنا به قولی وجود این سوراخها در طنین و جنس صدای تنبور مؤثر است. تعداد و محل این سوراخها ثابت نیست و در ساز سازندهای متفاوت است. حتی تعداد و محل آنها روی صفحة سازهای یک سازنده نیز ممکن است متفاوت باشد. معمولاً ۵ تا ۶ سوراخ به شکل گل در وسط کمی متمایل به دسته و گاه دو سوراخ کنار هم در نقطهای نزدیک به محل اتصال کاسه به دسته روی صفحه ایجاد میشود. برخی از تنبورها نیز دو سوراخ روی کاسه در قسمت بالایی و نزدیک به لبه و صفحه دارند. (مخصوصاً در تنبورهای ساخت مهم استاد چنگیز گهوارهای بصورت پنج سوراخ دو قسمت در روی دستة تنبور تعدادی دستان در محلهای معین بسته میشوند. تنبورهای منطقه گوران معمولاً ۱۳ دستان و تنبورهای منطقه صحنه غالباً ۱۴ دستان دارند. امروزه در منطقه گوران تنبورهایی با ۱۴ دستان (دستان چهاردهم اضافه شده است) نیز دیده میشود. تعداد دستانهای تنبور در اصل ۱۳ دستان بوده است. در سالهای اخیر برخی از تنبور نوازان چنددستان دیگر به ساز خود افزودهاند. به عنوان مثال سید خلیل عالی نژاد در چند سال پیش پنج دستان به تنبور خود اضافه کرد که جواب دستانهای سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم در یک اکتاو بالاتر بود. البته این نوازنده بعدها دستانهای اضافی را باز کردند.
اگر تنبور از جنس چوبهای مرغوب ساخته شود و در ساختمان آن به خصوص (کاسه رزوناسین) ابعاد لازم در نظر گرفته شود همچنین در انتخاب سیمهای آن سعی شده باشد تا آنها را از آلیاژهای مناسب ساخته باشند دارای چنان سونوریستهای عرفانی و پریانی است که هیچیک از سازهای دیگر قادر به صدور این اصوات خیالانگیز و روحانی که گویی از جهان دیگری به گوش میرسد با شنیدن این موسیقی شنونده از اصالت نغزگویی و وقار و سنگینی و باستانی بودن این نعمات حیرتزده میشود که به وضوح با دیگر موسیقیهای ایران متفاوت است. نغمههای این ساز به وسیله دست و بدون هیچ واسطهای اخذ میشود و صدای حاصله از آن نسبت به محل برخورد مضراب به سیمها در نقاط مختلف صفحه نوعی تغییر رنگ موسیقیانی را به وجود میآورد. معرفی این ساز ورپراتوار موسیقی مربوط آن را در خارج از یارسان مدیون زحمات موسیقیدانان با تجربه به دو سه دهة اخیر از قبیل استاد شهرام ناظری کیخسرو پور ناظری و علیاکبر مرادی و سید خلیل عالی نژاد و… دانست که با اجرای کنسرتهای متعدد در داخل و خارج از کشور و انتشار آثار متنوع و جذاب این موسیقی نقش به سزایی داشتهاند.
در برخی از تنبورهای جدید، ساختمان خرک به طور کلی تغییر کرده است. در تنبورهای ساخت استاد ابراهیم قنبری مهر (تهران) و عبدالرضا رهنما (صحنه) خرک و سیم گیر به پیروی از بربط (عود) شیئی واحد هستند و روی صفحه کاملاً تثبیت شدهاند. سیمگیر که در قسمت پایینی کاسه قرار گرفته است. برای قلاب شدن وترها شکلی شانهای دارد. همانطور که ذکر شد تنبورهای ساخت استاد ابراهیم قنبری و برخی از تنبورهای عبدالرضا رهنما فاقد سیمگیر هستند. محل شیطانک در انتهای دسته و قبل از سرپنجه است و معمولاً شیء جداگانهای است که در شیار ایجاد شده بر روی دسته قرار میگیرد روی شیطانک نیز دو یا سه شیار برای عبور وترها ایجاد شده است؛ بنابراین قطعههای مختلف تنبور عبارتاند از کاسه طنینی (یکپارچه، ترکهای با ۷ تا ۱۰ ترکه) صفحه دسته، گلو یا گلویی (در تنبورهای ترکهای) سیمگیر در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیمگیر را انجام میدهد) ۲ یا ۳ وتر شیطانک، خرک (در برخی از تنبورهای جدید، سیمگیر کار خرک را انجام میدهد) ۱۳ تا ۱۴ دستان، ۲ تا ۳ گوشی و پرده قبل از شیطانک. مشخصات و شکل ظاهری و خواص مواد این ساز تشکیل شده است از یک کاسه گلابی شکل که با صفحهای از چوب پوشیده شده است. یا دستهای بلند که بر روی آن ۱۳ الی ۱۴ پرده یا دستان بسته میشود. سیمگیر در آخر صفحه برای مهار سیمها و گوشیها در قسمت بالای دسته برای کوک آن استفاده میشود و خرک که در فاصله ۶ الی ۷ سانتیمتری انتهای صفحه قرار دارد و در نهایت دو وتر که یکی زیر و دیگر بمتر و اخوان کوک میشود اخیراً سیم اصلی مضاعف گردیده و در واقع دو سیم اصلی به منزلة یک سیم و یکی از آنها تکرار دیگری میباشد، بلندای این ساز از حدود ۸۵ الی ۹۸ سانتیمتر میباشد. وسعت و صدا دهی تنبور در بمترین قسمت که دست باز سیم و اخوان میباشد. [فا] و در زیرترین قسمت به نت [ر] میرسد مانند شکل روبه رو در واقع سیم اصلی یک اکتاو و نیم الی یک پرده وسعت و صدادهی دارد.
منبع : ویکی پدیا
مقداد علی بخشی هستم. موسیقی دان، برنامه نویس، متخصص هوش مصنوعی، علم داده، متخصص بلاکچین و توسعه دهنده ربات های هوشمند.
دانش آموخته مقطع ارشد و دکتری دانشکده فنی دانشگاه تهران هستم. با سابقه تدریس درس برنامه نویسی در دانشگاه (پردیس بین الملل کیش دانشگاه تهران)