همبستگی آکوردها در سیستم تئوری نوین (مدال):
چون در مد ها که به طور کلی اشل های پایین رونده ای می باشند، درجه پنجم فاقد جذابیت می باشد، مگر اینکه به یک اکتاو بم تر نسبت به تونیک قرار بگیرند و یا با تونیک در فاصله چهارم قرار بگیرند، لذا هرگز نمی توانند در آکوردهای سیستم زوج مورد استفاده قرار بگیرند. مثال شمارهء ۱۵
برعکس، فاصله چهارمی که دو طرف هر تتراکورد است و حتی در موسیقی ایرانی و به طور کل موسیقی شرقی که نسبت بین دو سیم ساز را فاصلهء چهارم تشکیل می دهد یا به عبارتی چهار سیم هر ساز را نسبت به هم چهارم درست کوک می کنند بنابر این چهارم (فاصله چهارم) مبدا یک آکورد دو صدایی در آکورد زوج می باشد. مثال ۱۶
اکنون این فاصلهء درست را در پلی فونی موسیقی یونان و ایران فاصله ای اصیل، والا و جذاب به دست آورده ایم، پس صدای سومی که بتوان آن دو را به یک آکورد سه صدایی تبدیل کند چیست؟
در اینجا لازم است که توضیحاتی درباره ایده هارمونی زوج بدهم تا موضوع را روشن تر کنم. برای چه ۱ و ۳ و ۵ و ۷ و ۹ و ۱۱؟ و نه ۱ و ۲ و ۴ و ۶ و ۸ و۱۰؟ برای چه در ترکیب یک آکورد از فواصل فرد مانند یکم، سوم و پنجم باید استفاده کرد؟ در حالی که راه دیگری هم وجود دارد؛ فواصل زوج!
علم آکوستیک هم دیگر نمی تواند این مسائل را ثابت یا رد کند زیرا خودش نمی تواند از خیلی از مسائلی که فیزیک و هندسهء سه بعدی نشانمان می دهند، پیروی کند، مثلا آیا شنیدن فواصل پنجم مطبوع است؟ یا چون در لوله وقتی که می دمی، آرمونیک دوم آن فاصله پنجم درست با نت مزبور را خواهد داشت، پس فواصل باید فرد باشند؟
نه! این مسائل دیگر امروزه منطقی به نظر نمی آید. صداهای مدرن و ناهنجار جهان پیرامون، ما را احاطه کرده اند و ما از آنها هم لذت می بریم. ما در قرن بیست و یکم از هنر موسیقی ای صحبت می کنیم که دیگر آزاد است. با نگاهی به سازهایی که به نظر می رسد آنان هیچکدام ایرانی نیستند و مشخص است که از آسیای میانه و تمدن سین کیانگ چین، آن هم به دلایل مهاجرت از شرق به غرب به این سرزمین آمده اند و با پالایش شدن موسیقی آنان توسط ایرانیان، انسان تاسف می خورد که بگوید مثلا تار ساز ملی ایرانیان است ولی چاره ای نیست.
آخر همان تار از گونهء دیگرش در اقوام زرد پوست شرق چین چه می کند؟ و یا دو تار و سه تار نیز؟ ولی جای شکرش باقی است که با این ادوات کرایه ای، گوشه و ردیف های ایران باز هم ساختار مدال دارند. چیزی که در موسیقی غرب چین به هیچ عنوان وجود ندارد. پس ما با سازهای عاریه شده، موسیقی خود را تا حدودی می نوازیم!
در بین اسامی گوشه و ردیف ها، اسم های غیر ایرانی فراوانی دیده می شود که حکایت از دورانی دارد که ما اجبارا به دلیل سر راه غرب واقع بودن، فرهنگی بیگانه را گرفته ایم و با فرهنگ خودمان تلفیق کرده ایم و امروز به اسم موسیقی سنتی معروف شده است. اما تنها راه شناخت حقیقت موسیقی ایران، آواز اصیل ایرانی است. زیرا اینجا دیگر کلام فارسی نقش دارد.
گذشته از تحریر ها و زینتها، می توان روی شعر ها و ادبیات آنها دقت کرد. بله! چیزی به نام موسیقی اصیل ایرانی روزگاری وجود داشته ولی در خلال جنگها و خونریزی ها، همه فرهنگ موسیقیایی ما تقریبا از بین رفته است. سازهای اصیل ما یعنی عود و چنگ و فلوت در دستان اعراب دیده می شود و سازهای قومهای ساکن آلتای تا چین غربی با اندکی تغییر در دستان ما ایرانیان جای خودش را عوض کرده است ولی آنچه در آواز بوده، مانده است و جای بحث هم ندارد و این تنها راه شناخت حقیقت بود.
آنچه کاملا معلوم است، مدال بودن آوازها و ملودی های ایرانی اصیل است و در آن شکی وجود ندارد. در حالی که در آسیای میانه غیر فارسی زبان، مدالیته مفهومی ندارد ولی ساز تار در سنتهای آنان وجود دارد! آنان با گذر از ایران به فرهنگ این غنی ایرانی جذب شدند و موسیقی خودشان هم دگرگون شد.
باید بگویم که طبیعی ترین مد ایرانی، مد شور است که تمامی مثالها را بر مبنای آن خواهم زد. حتی مد ماهور که مدی از دو “چهارم درست” است، امروزه کمی در اصالتش تردید وجود دارد. ماهور ماژوری نیست که مثلا در ماهور سل، سی بکار زده شود؛ بلکه باید سی کرن را فراموش نکرد و یا اگر تامپره می کردند باید آنرا به سی بمل انتقال می دادند.
این گام دارای ویژگی دو تتراکورد با فواصل چهارم درست از نمایان می باشد و من ماهور سل را به صورتی که در شکل دیده می شود (که جای دو تتراکورد عوض شده، یعنی دو ماژری که سی آن بمل است و شبیه به بیات ترک که ترکیبی از شور و ماهور موسیقی دستگاهی است) قبول می کنم. اینجا حس ماهور را می توان درک کرد. جادویی غمگین ولی امیدوار کننده. پس اصالت ماهور کمی مورد سوال است که باید در مورد آن گفتگو شود.
حال که ما به دنیای استقلال اصوات در سیستم دوازده نیم پرده ای رسیدیم بقیه هارمونی ای که برای موسیقی ایران مناسب باشد را پی ریزی می کنیم؛ هارمونی زوج.
منبع : گفتگوی هارمونیک
مقداد علی بخشی هستم. موسیقی دان، برنامه نویس، متخصص هوش مصنوعی، علم داده، متخصص بلاکچین و توسعه دهنده ربات های هوشمند.
دانش آموخته مقطع ارشد و دکتری دانشکده فنی دانشگاه تهران هستم. با سابقه تدریس درس برنامه نویسی در دانشگاه (پردیس بین الملل کیش دانشگاه تهران)