عود های مدرن

یکی از مشکلاتی که همیشه دامن گیر سازنده های خلاق هست، سنت گرایی هستش. دید خیلی از عود نواز ها طوریه که انگار عود یه ساختار متعالی و بی عیب و نقص داره و هیچ تغییری لازم نیست روش اعمال بشه. واسه همین با هر ابتکاری روی این ساز مخالفن. اما یه ساز زنده که در این حد رایجه و تو موسیقی های مختلف با ساز های مختلف همراه میشه احتیاج داره که به مرور زمان همراه با ساز های دیگه پیشرفت کنه و از تکنولوژی روز برای ساختش استفاده بشه.

البته این که از لفظ “تکنولوژی روز” یا “عود مدرن” استفاده میکنم منظورم نصب جی پی اس یا بلوتوث روی عود نیست! از دید من عود ده سیم با خرک ثابت حالت سنتی این سازه و عودی که با این حالت تفاوت داشته باشه به روز شده. تو این نوشته میخوام چند تا از تغییراتی رو که تا امروز دیدم و باهاش آشنایی دارم مرور کنم و توضیح بدم:

۱- سیم های اضافه شده
*- تک واخون D یا C
فکر نکنم کسی باشه که عود با این واخون رو ندیده باشه. معمولا وقتی از عود یازده سیم حرف میزنیم منظور همون ده تا سیم به اضافه این واخونه. خوبیش اینه که صدای ساز رو تو محدوده باس گسترش میده و ساز از نظر واخون خیلی قوی میشه و اینکه رو همون دسته عود ده سیم میشه این واخون رو اضافه کرد و نیازی به پهن شدن دسته نیست. البته با تشدید صدا های هارمونیک رو صدادهی ساز تا حدودی تاثیر منفی داره. بهتر اینه که سازنده همون اول وجود این واخون رو در نظر گرفته باشه و حجم کاسه و پل گذاری طوری باشه که بهترین صدا ایجاد بشه.

 

**- جفت سیم تریبل F
تا جایی که میدونم اولین بار مونیر بشیر از این سیم استفاده کرد. کاملا مشخصه که این دو سیم فا وسعت صدای ساز رو بیشتر میکنه و باعث میشه نوازنده رو هر پوزسیون به نت های بیشتری دست رسی داشته باشه درنتیجه نیاز به تغییر پوزسیون کمتر میشه. با اضافه کردن این دو سیم باز هم نیازی به پهن شدن دسته نیست. بعد از اضافه کردنش ساز دوازده سیم میشه که البته بعضیا از جمله نصیر شمه برای گرفتن صدا دهی بهتر واخون سل رو تک میبندن و ساز همون یازده سیم باقی میمونه.

***- عود سیزده سیم
دو مورد بالا روی عود های یازده سیم قابل اجرا بود. اما از اونجایی که انتخاب بینشون سخت بود سازنده ها به این فکر افتادن که عودی بسازن با هر دوی سیم ها که نتیجه اش شد عود سیزده سیم. واضحه که عود سیزده سیم هم از نظر واخون و هم از نظر ملودیک قوی تر از عود ده سیمه. دسته یه کمی پهن شده اما مشکل خاصی بوجود نمیاره. حداقل من شخصا وقتی عود خلیل ده سیم ام رو فروختم و سیزده سیم سکر به دست گرفتم مشکل خاصی برام ایجاد نشد.

 

**** عود پانزده سیم یا هشت وتر (هفت جفت و یه تک سیم)
توسط نصیر شمه از روی دست نوشته فارابی طراحی و توسط فوزی منشد ساخته شده که در حال ترویجه و سازنده های ترک هم اخیرا همچین سازهایی ساخته ان. یه جفت سیم تریبل از پایین اضافه شده که سی بمل کوک میشه. تا حالا همچین سازی رو از نزدیک ندیدم ولی چیزی که مسلمه اینه که کنترل صدای سازی با این همه سیم کار سختیه و نمیدونم اصلا امکانش هست که همچین سازی به صدا دهی مناسب برسه یا نه. در ضمن منشد یه سر پنجه جالب هم برای این ساز طراحی کرده.

 

۲- دسته قابل تنظیم
مثل خیلی از پیشرفت های دیگه عود، دسته قابل تنظیم هم تحت تاثیر و برگرفته از گیتاره. یکی از مهم ترین عوامل فرسایش عود، بالا اومدن دسته و فاصله گرفتن سیم ها از صفحه انگشت گذاری یا به اصطلاح بالا اومدن اکشن ساز هست که خیلی از عود های قدیمی ارزشمند رو عملا غیر قابل استفاده کرده و تعمیرش هم یه کار خیلی سخت و هزینه بره و با جدا کردن دسته از تنه ساز همراهه. برای حل این مشکل سیستم دسته قابل تنظیم اختراع شد . تا امروز فقط ابراهیم سکر و فادی متی از این سیستم استفاده کردن. البته شنیده ام که نزیه غضبان هم از این سیستم رو بعضی از ساز هاش استفاده کرده. به این صورت که با پیچوندن یه مهره پروانه ای که توی کاسه قرار گرفته(تو سیستم سکر) یا پیچوندن دو مهره که پشت دسته قرار گرفته(تو سیستم متی) اکشن ساز به راحتی تنظیم میشه. خوبی سیستم سکر اینه که تقریبا از نظر ظاهری ساز رو تغییر نمیده به جز یه میخ خیلی کوچک که پشت دسته و نزدیک کاسه فرو رفته. شمس سوراخ بزرگ هم حذف میشه که البته قبل از این اختراع هم خیلی از عود ها، مخصوصا عود های سوراخ بیضی بدون شمس ساخته میشدن. تو سیستم متی شمس میتونه باشه اما دو تا پیچ بزرگ پشت دسته قرار میگیره.

 

۳- خرک متحرک
اونطور که تو تاریخ عود ثبت شده خرک متحرک دهه ۱۹۵۰ توسط منیر بشیر و محمد فاضل اختراع شد. هرچند بعید میدونم این گفته درست باشه. اینم سندش:

 

در هر صورت این اختراع مربوط به هر کسی باشه، به نظر من که اختراع خیلی خوبیه. اینم دلایلم:

دلیل غیر فنی: بابا حتما خوبه که اکثر ساز های زهی ایرانی(تار، سه تار، تنبور، سنتور و …) خرک متحرک دارن دیگه!!!

دلایل فنی:
*کم شدن فشار روی صفحه
**ثبات بیشتر اکشن
***خرک متحرک فقط باید بین سیم و صفحه فاصله بندازه و قرار نیست سیم بهش گره بخوره یا کشش سیم رو تحمل کنه، واسه همین سازنده میتونه از جنس های سبکتر و تو اندازه خیلی باریک خرک رو بسازه در نتیجه خرک متحرک خیلی سبک تره و صدای ساز رو کمتر میگیره.

اما با همه اینها، انتخاب بین خرک ثابت و متحرک سلیقه ایه، چون هیچ وقت ساز خرک متحرک نمیتونه مثل خرک ثابت صدا بده. همچین سازی صدایی ملودیک و با ویبراسیون بالا داره و عموما زیرخون تره.

یک نوع خرک متحرک دیگه هم توسط ظاهر خلیفه ساخته شده که سوراخ داره و سیم ها از سوراخ ها رد میشن و به سیم گیر میرسن. هرچی فکر کردم نفهمیدم این خرک جز دردسر چه چیز دیگه ای داره…؟

و البته حالت ترکیبی یعنی مانند خرک و سیم گیر گیتار هم تو ایران توسط استاد قنبری مهر و خارج از ایران توسط سازنده های مختلف ساخته شده.

۴-گوشی های کاهشی
قبلا مفصل راجع بهش تو پروفایلم نوشته ام. تو پست قبلی هم گذاشتم تا دسترسی بهش آسون بشه. کلا فلسفه گوشی های کاهشی اینه که به ازای مقداری که گوشی چرخونده میشه، قسمتی که با سیم درگیره کمتر بپیچه و سیم کمتر کشیده بشه تا ساز دقیق تر کوک بشه و خالی شدن کوک که واسه گوشی های چوبی سنتی یه چیز طبیعه کمتر بشه. هرچند سنت گرا ها همیشه تاکید دارن که اگه جعبه گوشی و گوشی ها درست ساخته بشن و به موقع رگلاژ بشن پاسخگوی نیاز های نوازنده هستن و احتیاج به چیزی نیست، اما اگه از قید و بند سنت بیایم بیرون بدیهیه که گوشی کاهشی مناسب از هر لحاظ بهتر از گوشی های سنتیه و ناز بهش کاملا احساس میشه.

۵- غلطک های فلزی پشت شیطونک
فکر کنم همه باهاش آشنا هستیم. اگر چیزی راجع بهش نشنیدید میتونید به اینجا مراجعه کنید. اونطور که به نظر میاد این غلطک ها خیلی از مشکلات رو حل میکنن و چیز خوبی هستن. اما دوستی میگفت تماس فلز با سیم ها، هرچند با قسمت غیر مرتعش تاثیر بدی رو صدا میذاره. طبق تجربه شخصی خیلی وقت ها گز صدا مربوط به قسمت غیر مرتعش(پشت خرک و بعد از شیطونک) هست پس بعید نیست حرف این دوستمون درست باشه. هرچند میشه غلطک ها رو از جنس های دیگه ساخت و این دلیل نمیشه که ابتکار بدی باشه. به هر حال تا امروز این غلطک ها رو از نزدیک ندیده ام و تجربه ای ندارم.

۶- مضراب خور پلاستیکی
این مضراب خور ها هم به نظر میاد از گیتار فلامنکو به عود رسیده باشن. گیتار فلامنکو هم قبلا مضراب خور چوبی داشته اما به مرور زمان برای محافظت بیشتر از صفحه و افزایش حجم صدا (همونطور که گفتم هرچقدر چیزهایی که با صفحه تماس دارن سنگین تر باشن حجم صدای بیشتری تلف میشه) مضراب خور های چوبی منسوخ شدن و جنس پلاستیک جایگزین شد. طوری که امروز مضراب خور های پلاستیکی مخصوص گیتار ساخته میشه و نسبتا گرون هم هستن و معمولا بهشون “گلپیدور” گفته میشه.

 

تا جایی که میدونم اولین بار نصیر شمه روی سازش، روی مضراب خور چوبی، مضراب خور پلاستیکی چسبوند. بعدا دیدم مجید ناظم پور هم همین کار رو با ساز هاش میکنه. فکر کردم دیدم اگه من هم همین کار رو با سازم میکردم صفحه اش خط خطی نمیشد و بعدش همین کار رو کردم. ساز بعدیم رو که سفارش دادم گفتم بدون مضراب خور بسازه. دلیلش رو پرسیدن گفتم وقتی مضراب خور پلاستیکی باشه دیگه نیازی به چوبیش نیست. با اینکه اون موقع استاد با این کار مخالف بود و دلیلش هم “کچل” شدن ساز بود، بعد از این که سازم اومد تایید کرد که این کار رو صدای ساز تاثیر مثبت گذاشته. فردای اون روز اومدم نت دیدم اولین نفر نیستم و خیلی ها عود بدون مضراب خور چوبی دارن.

۷- تغییراتی برای سهولت انگشت گذاری روی صفحه
تو ساز های الکتریک دیدیم که این کار چقدر ساده انجام شده. اما برای ساز آکوستیک قضیه فرق داره. برای این هدف باید یه قالب جدید برای کاسه طراحی کرد و این خودش یه فرایند پیچیده اس. تا امروز دو تا قالب برای این هدف دیده ام. یکی قالب استاد عرفاتی و یکی قالب فادی متی. البته عود گلابی هم از قدیم بوده و به نظر میاد انگشت گذاری رو صفحه اونها هم آسون تر از عود های استاندارد باشه. هرچند هیچ کدوم از این ساز ها رو تا حالا امتحان نکردم اما واضحه که تغییر شکل قالب باعث تغییر صدا میشه و درنهایت انتخاب با نوازنده اس.

 

منبع : oudamir.com

 

دیدگاه‌ خود را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *