کمانچه به معنای کمان کوچک در لغتنامه از آن یاد شده. این ساز از دسته زهی آرشهایها است و در کشورهایی چون مصر مشهور به رباب است. جالب اینکه مصریها از قرن 13 این ساز را شناختهاند و آنرا ساز ایرانیان میدانند. ترکان عثمانی در قرن پانزده تا هفده کمانچهای سه سیم داشتند. ساکس این ساز را از خانواده اسپیک فیدل با میلهای آهنی معرفی میکند که در هندوستان از جنس صدف وعاج ساخته میگردد. تاریخ نگار اولیا چلبی این ساز را به ابونصر فارابی نسبت میدهد و میتوان زادگاه این ساز را در منطقه نخجوان، کردستان امروزی بشمار آورد که این ناحیه مناطقی از آذربایجان،کردستان ایران و ترکیه را در بر میگیرد، که امروز نیز استفاده از آن در این منطقه رایج است. هدف بشر از ساخت ادوات موسیقی تکرار نوای طبیعت وتقلید آواز حنجرهاش بوده است. سازهای زهی به دلیل نداشتن پرده بندی محدوده اجرایی گستردهای را دارا میباشند میتوان زادگاه تمامی سازهای امروز مغرب زمین را شرق دانست، تکامل وساخت سازهای پیچیدهتر را که امروزه بکار میروند را میتوان مدیون تلاش علمی وکارگاهی اروپاییان دانست. کمانچه با خصوصیات منحصر بفرد خویش توانسته نقش یک ساز زهی را در موسیقی سنتی و ملی کشورهای آذربایجان و ایران داشته باشد و توانسته از ارکان جدایی ناپذیر موسیقی سنتی و فولکلوریک گردد. این ساز با کاسهای کروی و صدایی تو دماغی وخَشدار است صوت آن بسیار شبیه به نوع لهجه و گویش و تُن صدای مردم این نواحی است. در اواخر دوره قاجار با ورود ویلن به ایران نقطه آغازی برای انزوا و توقف رشد این ساز محیا گردید. جالب اینکه هنرمندان بنام آندوره کمانچه را زمین گذارده و ویلننواز شدند، و میخوانیم عدهای بنا بر عادت کمانچه نوازی، میهمان جدید را هم روی زمین گذارده و چون کمانچه بر آن آرشه را میکشیدند (امروز در کردستان عراق به ویلن کمان و کمانچه میگویند شاید این خود دلیلی بر اثبات نام میهمان جدید باشد که صاحب خانه همان کمانچه نامش را به او بخشیده است).
در گذشته در تمامی جهان ساخت سازهای موسیقی وابستگی مستقیم به موقعیت جغرافیایی، وضع آب و هوایی و مصالح بومی هر منطقه داشته است. در واقع سازندگان ساز خودِ نوازندهها بودند و با توجه به ابزارهایی که در اختیار داشتند دست به ساخت سازها میزدند چراکه بهتر از هر کس دیگری نوازنده خصوصیات سازش را میدانست. بطور مثال نوازندگان سازهای بادی در مناطق ایران (سرنا، شمشال و..) برای تهیه و ساخت سازهایشان با استفاده از مواد و مصالح طبیعی و باکمک گرفتن از ساده ترین وسایل و ابزار، سازهایشان را میساختند. تمامی سازهایی ایرانی با توجه به موقعیت آب و هوایی منطقه، خشک یا کوهستانی نیمه مرطوب میباشد تهیه میگردیده. بر اساس همین خصوصیت کمانچهی ایرانی دارای رَنگ صوتی متفاوتی از کشورهای همسایه است بطور مثال کمانچه در منطقه جمهوری آذربایجان بدلیل واقع بودن در منطقه مرطوب آب و هوایی صدایی متفاوت نسبت به همسایه جنوبی خود ایران دارد. ساخت کمانچه در تمامی این مناطق از یک شیوه کلی تبعیت میکند.
بشر برای ساخت یک وسیله موسیقی از چوبهایی استفاده میکند که به وفور در دسترس باشد و قابلیت برش، نرمی، انعطاف وهدایت صوت را به خوبی داشته باشد. چوب درخت توت به وفور در فلات ایران یافت میشود، قرنهاست این چوب در خدمت هنرمندان سازنده ساز بوده است. این چوب به دلیل زیبایی و رنگ خویش همواره پر طرفدارترین چوب در کنار گردو بوده است.کاسه کمانچه از چوب توت ساخته میشود.
مقداد علی بخشی هستم. موسیقی دان، برنامه نویس، متخصص هوش مصنوعی، علم داده، متخصص بلاکچین و توسعه دهنده ربات های هوشمند.
دانش آموخته مقطع ارشد و دکتری دانشکده فنی دانشگاه تهران هستم. با سابقه تدریس درس برنامه نویسی در دانشگاه (پردیس بین الملل کیش دانشگاه تهران)