بررسی دومضراب چپ در آثار پرویز مشکاتیان
در بخش های قبلی و در قیاس ویژگی های ساختاری چند قطعه اشاره هایی به آثار پرویز مشکاتیان شد. اما در این بخش به مثال های بیشتری خواهیم پرداخت، تا ببینیم این تکنیک مضرابی در آثار پرویز مشکاتیان به چه صورت هایی قابل اجراست.
یکی از قطعاتی که از لحاظ تنوع ریتمیک و اجرایی بسیار قابل بحث است، قطعۀ «خزان» در دستگاه شور است. ریتم این قطعه به صورت دو ضربی با دورهای متفاوت ۳+۳+۲ ، ۴+۴ ، ۳+۲+۳ و ۲+۳+۳ است. نکته اصلی در تنوع اجرایی این قطعه به حالات متفاوت دست چپ بر می گردد، زیرا این قطعه هم به صورت ساده و هم به صورت دومضراب چپ قابل اجراست.
البته معمولاً در اجرای زنده ممکن است تمامی چپ ها با دومضراب چپ اجرا نشود و به صورت حسی و اتفاقی بعضی از قسمت های پایه ها با یک مضراب و بعضی دیگر با دو مضراب چپ اجرا شوند. ولی نکتۀ اصلی در نوشتار چنین قطعاتی این است که انسجام ساختاری قطعه در حین نت نویسی حفظ شود.
بنابراین جست وجو در فلان اجرا که در هر میزان به شکلی متفاوت و به اقتضای حال لحظه اجرا شده، کاری غیر علمی و غیر اصولی است، به همین خاطر بهتر آن است، کل قطعه با یک نوشتار یکدست و منسجم نگاشته شود و اجرا یا عدم اجرای تکنیکی خاص به نوازنده واگذار شود. بنابراین باید نت این قطعه یا تماماً به صورت ساده و یا کاملا با دومضراب چپ نوشته شود. حالا خواهیم دید که تفاوت اجرای ساده و اجرا به همراه دومضراب چپ چقدر فاحش خواهد بود.
نکتۀ دیگری که در نوشتار این قطعه حائز اهمیت است، نحوۀ نوشتن دومضراب چپ است. با توجه به مطالب توضیح داده شده قبلی خواهیم دید که این قطعه با دو مضراب چپ به دو صورت قابل نگارش است.
نمونه اول به این شکل است که دو نت دومضراب چپ را به صورت سه لاچنگ بنویسیم و زمان صرف شده آن ها را از نت قبلی آن کسر کنیم. برای مثال به نمونۀ زیر توجه کنید:
در حالت دوم می توان دو مضراب چپ را به صورت زینت نوشت و نت های اصلی با وزن کامل خود نوشته شوند. به نمونه مثال زیر توجه کنید.
نکتۀ بسیار مهم در نوشتار به شیوۀ دوم این است که باید توجه کنیم، زمان حاصل از اجرای دومضراب چپ را از کدام نت کم کنیم و این دو نت زینت به کدام سمت گرایش دارند.
همان طور که در تصویر می بینید، پایه «خزان» به دو صورت نوشته شده است. در حالت اول (سمت چپ) خط اتصال به نت قبل از زینت ها وصل شده و در حالت دوم خط اتصال به نت بعد. حالا باید دید از لحاظ نگارش کدام یک از این دو به واقعیت نزدیک تر است و نگارش کدامیک صحیح تر است.
در نگاه اول شاید هر دو نوع نگارش صحیح باشد، چون دو نت زینت از لحاظ زمان اجرایی وصل به نت دوم می شوندف ولی زمان حاصل از اجرای آن ها باید از نت اول کم شود، بنا براین بر خلاف انتظار، از لحاظ اصول نگارش بهتر است خط اتصال به نتی وصل شود که زمان حاصلۀ زینت ها از آن کسر می گردد.
برای همین نمونۀ اول (سمت چپ ) صحیح تر به نظر می رسد، ولی نباید فراموش کنیم که دو نت زینت باید در نقطه انتهایی زمانی نت اول به هنگام وصل به نت دوم اجرا شوند. بعضی از نوازندگان به اشتباه و به تصور اینکه این نوع مضراب صرفا مضرابی تند و سرعتی است، پس از اجرای نت اول سریعاً در صدد اجرای دو مضراب چپ بر می آیند، به همین خاطر از اجرای آنها صوتی ناهمگون و فاقد ریتم مناسب به گوش می رسد.
نکتۀ دیگری که در اجرای دومضراب چپ بسیار حائز اهمیت است، این است که این تکنیک را نباید شبیه به پاملخی اجرا کنیم. اشتباهی که اکثر هنرجویان در حین تمرین این گونه آثار مرتکب آن می شوند و بعد از کلی تمرین و صرف زمان به نتیجۀ مطلوب نمی رسند.
اجرای
خزان مشکاتیان به صورت ساده
اجرای خزان مشکاتیان به صورت دومضراب چپ
پس از مثال های بالا حالا به چند مثال صوتی از قطعه خزان توجه کنید که با دو حالت ساده و دومضراب چپ اجرا شده است:
ساده
دومضراب چپ
به قسمتی از پیش درآمد ابوعطا
ساخته پرویز مشکاتیان توجه کنید.
به قسمتی از چند مضراب حجاز
ساختۀ پرویز مشکاتیان توجه کنید.
به قسمتی از
چهارمضراب افشاری
از کتاب گل آیین (ساختۀ پرویز مشکاتیان) توجه کنید.
حالا به قسمتی از ملودی بختیاری از پیش درآمد همایون ساختۀ پرویز مشکاتیان توجه کنید، این جمله به دو صورت اجرا شده است. اجرای اول به صورت دو ضربی و ساده و اجرای دوم به صورت هفت ضربی (لنگ) به همراه دومضراب چپ.
به صورت دوضربی ساده
اجرای جمله بختیاری پیش درآمد همایون
به صورت هفت ضربی (لنگ)
به قسمتی از قطعه دل انگیزان
ساخته پرویزمشکاتیان از کتاب بیست قطعه برای سنتور توجه کنید:
ساخته پرویزمشکاتیان از کتاب بیست قطعه برای سنتور توجه کنید.
در انتها به نت و اجرای قطعه جامه دران ساخته پرویزمشکاتیان از کتاب بیست قطعه برای سنتور توجه کنید.
این قطعه به دو صورت اجرا شده است در حالت اول قطعه را با اجرای سرمضراب می شنوید و در حالت دوم همین قطعه با دومضراب چپ اجرا خواهد شد.
مقداد علی بخشی هستم. موسیقی دان، برنامه نویس، متخصص هوش مصنوعی، علم داده، متخصص بلاکچین و توسعه دهنده ربات های هوشمند.
دانش آموخته مقطع ارشد و دکتری دانشکده فنی دانشگاه تهران هستم. با سابقه تدریس درس برنامه نویسی در دانشگاه (پردیس بین الملل کیش دانشگاه تهران)