سازدهنی (Harmonica) با وجود کوچکی و سادگی قابلیت های اجرایی فراوان و جذابی دارد و به همین خاطر جزو رایج ترین و محبوب ترین سازهای موسیقی در جهان به شمار می آید. در کشور ما هم چند سالی است که با اقبال بیشتر هنرجویان و گروه های موسیقی مواجه شده و به تازگی می توانیم صدای سازدهنی را در تبلیغات تجاری پخش شده از شبکه های داخلی رادیو و تلویزیون نیز بشنویم. خوشبختانه در زمینه آموزش سازدهنی (انواع ترمولو و کروماتیک) چندین کتاب به زبان فارسی منتشر شده است که در این سری مطالب به بررسی آنها می پردازیم.
اما قبل از معرفی و بررسی کتاب های فوق لازم است تفاوت بین سازدهنی دیاتونیک (Diatonic) و ترمولو (Tremolo) را یادآور شویم. چون بعضا دیده شده که هنرجویان و حتی مدرسان به این تفاوت واقف نیستند و این مساله در کتابهای آموزشی هم دیده می شود.
سازدهنی ترمولو احتمالا رایج ترین نوع سازدهنی در دنیا و شناخته شده ترین نوع آن در ایران است که در مغازه های اسباب بازی فروشی هم پیدا می شود. در این نوع سازدهنی هر سوراخ تنها با فوت کردن (Blow) یا مکیدن هوا (Draw) به صدا در می آید و در هر سوراخ دو زبانه فلزی (Reed) تعبیه شده که با اختلاف اندکی در فرکانس (در حد چند cent ) نسبت به هم کوک شده اند. در هنگام نواختن هر دو زبانه با هم به ارتعاش در می آیند و صدای حاصل کیفیتی دوگانه دارد که اصطلاحا Tremolo Effect نام دارد و در سایر سازهای زبانه آزاد (Free Reed Instruments) مانند آکاردئون نیز وجود دارد.
سازدهنی ترمولو معمولا در هر اکتاو نت های مربوط به گام ماژور دیاتونیک (Major Diatonic Scale) را دارد و از این رو بسیار مناسب نواختن آهنگهای سبک Folk می باشد. به یک نمونه صدای سازدهنی ترمولو گوش دهید.
سازدهنی دیاتونیک معمولا ابعاد کوچک تری دارد و رایج ترین نوعش مدل ۱۰ سوراخ (۱۰ Hole) می باشد. هر سوراخش هم با فوت و هم با مکش نواخته می شود و آن کیفیت خاص ترمولو را که گفتیم ندارد. معمولا تنها اکتاو میانی آن دارای تمام نت های مربوط به گام ماژور دیاتونیک است و در اکتاوهای پایین و بالا برخی نت ها را ندارد. البته این نت ها را (که اصطلاحا Missing Notes نامیده می شوند) می توان با تکنیک موسوم به Bending به دست آورد. ببشترین کاربرد این نوع سازدهنی به سبک Blues بر می گردد و به همین جهت آن را Blues Harp نیز می نامند. امروزه سازدهنی دیاتونیک معمولا به صورت الکتریک وبا استفاده از امپلیفایر نواخته می شود. به یک اجرای فوق العاده از William Clarke توجه کنید.
بی جهت نیست که Charlie Musselwhite از لحن و صدای ساز William Clarke به عنوان مرجعی برای قضاوت در مورد کیفیت نوازندگی سایرین یاد کرده است!
همانطور که ذکر شد سازدهنی دیاتونیک و ترمولو از نظر نحوه طراحی و چیدمان نت ها و نوع استفاده با هم اختلاف دارند ولی در عین حال شیوه کوک کردن (Tuning) آنها هردو مبتنی بر گام ماژور دیاتونیک است. شاید به همین خاطر باشد که برخی از سازدهنی ترمولو به اشتباه با نام سازدهنی دیاتونیک یاد می کنند. از ۴ کتابی که در این مطلب بررسی می کنیم ۳ عنوان کتاب مربوط به سازدهنی ترمولو و یک کتاب در مورد سازدهنی کروماتیک است. راجع به سازدهنی دیاتونیک و همچنین سایر انواع سازدهنی شامل Octave و Bass و Chord هنوز کتابی به زبان فارسی منتشر نشده است.
کتاب اول: آموزش آسان سازدهنی دیاتونیک
این کتاب تالیف آقای شهروز نوروزی (متولد ۱۳۵۴) است و در سال ۱۳۸۱ توسط نشر کتاب امروز منتشر شده است. نوار یا CD صوتی به همراه کتاب عرضه نشده است. این کتاب در اصل برای سازدهنی ترمولو ۲۴ سوراخ نوشته شده ولی (بنا بر همان توضیحی که در بالا داده شد) در عنوان کتاب دیاتونیک ذکر شده است.
نویسنده در ابتدا نت های موسیقی و محل آنها روی خطوط حامل و ارزش زمانی نت ها را آموزش داده و سپس به معرفی نت های موجود در هر سوراخ سازدهنی به همراه تعدادی تمرین ساده و مفید برای جابجا شدن بین سوراخ ها پرداخته است.
اولین آهنگی که در این کتاب می بینید آهنگ Jingle Bells است. حسن بزرگ کتاب در این است که تمامی آهنگ ها با سیستم نت نویسی استاندارد (Standard Notation System) آورده شده و از سیستم Tablature پرهیز شده به طوری که کسر میزان و ارزش زمانی نت ها دقیقا مشخص است ولی به تمپوی آهنگ ها اشاره نشده است. بالغ بر ۶۰ آهنگ در کتاب وجود دارد که اکثر آنها آهنگ های فولک و سنتی (Traditional) غربی می باشند و تنها آهنگ ایرانی موجود در این مجموعه “خواب های طلایی” (اثر استاد جواد معروفی) است. آهنگ ها به خوبی برای سازدهنی تنظیم شده اند و سطحشان از آسان به دشوار پیش می رود.(به منبع تهیه آهنگ ها اشاره نشده است.)
برای هنرجویانی که با آهنگ های فولک آشنا باشند این مجموعه می تواند شروع بسیار خوبی باشد. آهنگ هایی مانند Home On The Range و Camptown Races یا آهنگ های Gospel مثل Amazing Grace و Kum Bah Ya که در کتاب آمده همگی قطعاتی ساده و زیبا و فوق العاده مناسب سازدهنی می باشند. کتاب برای هنرجویانی که با این دسته از آهنگ ها آشنایی ندارند نیز مفید است اما مساله مهم در اینجا رعایت تمپوی خاص هر آهنگ است. مثلا آهنگ Oh Susanna باید با تمپوی نسبتا بالا اجرا شود. به یک اجرا از این آهنگ (البته با سازدهنی دیاتونیک) گوش دهید.
خوانندگان در صورت عدم آشنایی با تمپوی آهنگ می توانند از فایل های MIDI مربوط (که با اندکی جستجو در شبکه اینترنت به دست می آید) کمک بگیرند.
شاخص ترین آهنگ کتاب قطعه ای است با نام “دعای صادقانه” (A Soulful Prayer) از آثار نوازنده برجسته Lee Oskar است که در آلبومی به نام “سازدهنی لی اسکار : So Much In Love ” در ایران هم منتشر شده است. این آهنگ در اصل با دو سازدهنی لی اسکار مدل G Melody Maker و Em Natural Minor نواخته شده و در این کتاب برای اجرا با سازدهنی ترمولو ی گام C تنظیم شده است. به یکی از آهنگ های Lee Oskar به نام Wind گوش دهید.
واقعا Lee Oskar ویبره های مثال زدنی و لحن منحصر بفردی دارد! از نظر آموزش تکنیک های نوازندگی به نحوه صحیح نگه داشتن سازدهنی و استفاده از دست ها برای اجرای ویبره (یا در واقع Hand Tremolo ) اشاره شده و توضیح مختصری درباره طرز نفس گیری هنگام نواختن داده شده است. همچنین بر رعایت مسائل بهداشتی و تمیز نگه داشتن سازدهنی تاکید شده است.
در مجموع کتاب فوق می تواند نقطه شروع خوبی برای معرفی این سازبه علاقه مندان باشد. امیدواریم همان طور که نویسنده کتاب وعده داده شاهد انتشار کتابی در مورد سازدهنی کروماتیک از طرف ایشان باشیم.
منبع : گفتگوی هارمونیک
مقداد علی بخشی هستم. موسیقی دان، برنامه نویس، متخصص هوش مصنوعی، علم داده، متخصص بلاکچین و توسعه دهنده ربات های هوشمند.
دانش آموخته مقطع ارشد و دکتری دانشکده فنی دانشگاه تهران هستم. با سابقه تدریس درس برنامه نویسی در دانشگاه (پردیس بین الملل کیش دانشگاه تهران)