در این مقاله که اولین بار در مجله ی متروپولیس (Metropolis) با عنوان ” خانه های بدون پنجره: فرصت مدیتیشن یا ژاکت های ویژه ی دیوانگان معمارانه؟”(Houses Without Windows: Meditative Respites or Architectural Straightjackets?) چاپ شده، کمال شارما (Komal Sharma) به درون موارد عجیبی که خانه های کاملا محصور هستند نگاهی می اندازد. در حالی که بسیاری معتقدند، تاریخچه ی غنی ای از خانه ها وجود دارد که در شرایط استثنايى و با مشتریان استثنايى، عدم وجود پنجره معقول بوده است.
از نام “خانه ی شیشه ای عمودی” (Vertical Glass House)که توسط معماران چینی آتلیه FCJZ طراحی شده است پیدا است که مشتق عمودی ” خانه متعارف”(canonical house) فیلیپ جانسون است و در واقع معماران آن را به عنوان چرخش 90 درجه ی خانه شیشه ای مدرن معمولی توصیف می کنند. در عوض دلیل استقبال بازدید کنندگان از آب نمای ژوهیو(Xuhui) در شانگهای، یک خانه ی بتنی چهار طبقه بدون هیچ پنجره ای است. ممکن است بپرسید شیشه های وعده داده شده کجا هستند؟
پاسخ این سوال “داخل خانه” است. دیوارهای دارای بافت بتنی این خانه، ظاهری شبیه به پناهگاه به آن داده است، اما در واقع فضای داخلی پر از نور است. معماران آن را از طریق معنای وارونه از فضا به انجام رسانده اند. جایی که انتظار می رود دیوارهای شیشه ای ، یک منشور افلاطونی را تشکیل دهند که با بی پروایی ساکنان را در معرض دید دنیای بیرون قرار می دهد، این خانه در عوض یک چرخش شگفت انگیز را انجام می دهد: دال های کف با 7 سانتی متر ضخامت، کاملا شفاف هستند که به کاربران یک توانایی دیدن از میان اشیاء شبیه سوپرمن را می دهد. تجربه ی نگاه کردن به بالا و دیدن تمام فضاهای خانه، حتی خصوصی ترین فضاها مانند حمام، یک ابداع مهیج است.
ایده ی اولیه خانه شیشه ای عمودی به بیش از 20 سال قبل بر می گردد، زمانی که معمار و بنیانگذار آتلیه FCJZ، به نام یونگ هو چانگ (Yung Ho Chang) برای شرکت در مسابقه، روی این طرح کار می کرد. چند دهه بعد، او این خانه ی جسورانه را در دوسالانه ی معماری و هنر معاصر West Bund در سال 2013 ، تحقق بخشید. اما این خانه ی شیشه ی عمودی به همان اندازه که عجیب است، یک از چند عجایب معماری است که از ریشه مفهوم فضای عمومی و خصوصی را بررسی می کند و اغلب با چرخش آن ها تا بالای سرخود ادامه می یابد.
پنجره های غیر مادی
دلیلی وجود دارد که چرا در مدیتیشن نیاز است که شخص چشمانش را ببندد. در دور شدن ناگهانی از محیط اطراف، شخص امیدوار است که از پرت شدن حواس او توسط جهان جلوگیری شود تا آرامش خالی به وجود آید. با این حال، جهش از درونگرایی شخصی به گونه شناسی معماری بیش از یک نزاع کوچک است. خیلی خوب است که مدت کوتاهی از زندگی شهری دور شویم اما چه اتفاقی برای ساکنانی می افتد که خانه هایشان به طور همیشگی آن ها را ازاجتماع دور می کنند؟
با این خانه ی شیشه ای عمودی، آتلیه ی FCJZ توضیح می دهد که قصد آن ها قرار دادن ساکنان خانه – هنرمندان و معماران مسکونی- در یک حالت ثابت مدیتیشن بود. ” با دیوارهای محصور کننده و کف های شفاف بعلاوه بام، این ساختمان به آسمان و زمین گشوده می شود و ساکنان را درست در میان آن قرار می دهد و فضایی برای مدیتیشن خلق می کند.”
به طور مشابه، یکی از اولین پروژه های ساخته شده تویو ایتو (Toyo Ito) ، خانه ی یو شکل (U-House) به عنوان خانه ای برای سوگواران در نظر گرفته شد. خواهر این معمار زمانی که با دو دوخترش به این خانه ی فوق خصوصی که ایتو برای آن ها طراحی کرده بود نقل مکان کرد، شوهرش را به دلیل سرطان از دست داده بود. خانه ی متوسط (در حال حاضر تخریب شده است) شامل یک راهروی طولانی که به شکل U خمیده شده بود که باغ خصوصی داخلی که تنها منبع نور بود را محصور می کرد. این دیوارها پراکنده بودند، بی شباهت به آن هایی که در گالری یک موزه هستند، نبودند. معمار و نویسنده استن آلن(Stan Allen) هنگامی که ساکنان این خانه آن را بیشتر شبیه قبر توصیف کردند تا خانه، آن را “افراطی ترین خانه ی قرن بیستم” نام نهاد. اما هنگامی که خانه ی شیشه ای عمودی برای یک نمایشگاه (موقت) هنر عرضه شد، خانه ی U شکل ساکنانش را در یک فضای هنری همیشگی معلق کرد.
پنجره ی شخصی
خانه ی U شکل شاید اولین از بسیاری از خانه های بدون پنجره بود که معماران ژاپنی در همسایگی پر تراکم توکیو دیده اند. زمانی که خانه ی ایتو به عنوان فضایی شاعرانه برای تفکر سوگوار تصور می شود، جانشین آن، مانند خانه ی آزوما(Azuma House) اثر تادائو آندو(Tadao Ando) چنان وسواس هایی را نداشت. و هنوز به نظر بسیاری از افراد بیرون، به عنوان فضای تفکر برای کار و سکونت است.
خانه ی ریوسنجی(Ryusenji) در ناگویا(Nagoya) ، آیچی (Aichi) درژاپن که توسط معماران اونو تومواکی(Uno Tomoaki) طراحی شده است را در نظر بگیرید، دیوارهای بتن مسلح این خانه، یک مجموعه ی ساده از فضا- اتاق نشیمن، حمام، و یک اتاق خواب یک نفره- را احاطه می کند. غیر منتظره نیست که پنجره ای وجود نداشته باشد. دو چاه ی نور بر روی سقف تنها منابع نور روز در این خانه هستند. توموآکی می گوید که ویژگی این نور که از دریچه های مربعی و دایره ای شکل به داخل می آید در طول روز تغییر می کند. باز هم فضاهای داخلی در بهترین حالت، کاملا روشن می شوند.
تاموآکی توضیح می دهد: ” من معتقدم که معمار ارتباط بین مردم و طبیعت را تعریف می کند. تا زمانی تمام تلاش خود را برای کنترل مردم درون یک خانه نکند – چگونه آن ها فضا را حس می کنند و یا چگونه از آن استفاده می کنند- توانایی معمار به قابلیت او در حداکثر کردن یک رابطه مطمئن بین مردم و طبیعت بستگی دارد.” او می گوید:”برای من یک پنجره یکی از دستگیره ها و ابزارهای کنترل این ارتباط بین مردم و طبیعت بود. به این منظور، من فقط تمرکز بر روی نور طبیعی را برداشتم و سعی کردم که ویژگی آن را در این خانه به حداکثر برسانم”. او تنها زمانی که ترغیب شد، از شیفتگی ظاهری معماران ژاپنی به بی پنجره بودن سخن گفت. ” در مورد خانه ی ریوسنجی، مشتری (یک زوج جوان بدون فرزند) صریحا از من خواستند که خانه ای بدون پنجره طراحی کنم. در واقع، مجبور بودم که آن ها متقاعد کنم که حداقل یک چاه نور در وسط خانه باشد. من درک می کنم که آن ها شدیدا نیاز به زندگی خصوصی را حس می کنند”
این تمایل به خانه های منزوی بدون پنجره، ریشه در فرهنگ ژاپنی دارد. چنانچه معمار مستقر در توکیو الستر تاونسند (Alastair Townsend) در یک گزارش در ماه نوامبر مشخص کرد، دلایل خانه های منحصر بفرد را می توان شرایط اقتصادی و فرهنگی بیان کرد. ژاپن فرهنگ غنی در ساختمان، تخریب و ساخت مجدد دارد که همه برای دستیابی به تازگی است ( این و کمیاب شدن مصالح مستحکم، به عنوان دلیلی در زمان جنگ بود). بازار مسکن ژاپن متشکل از 87٪ خانه ی جدید است ، بطور متوسط خانه تمام ارزش خود را بعد از 15 سال از دست می دهد. بر خلاف همتایان غربی خود، که مالکیت خانه برابر با سرمایه گذاری مالی مهم است، مالکان ژاپنی اصلا انتظار ندارند خانه ی خودشان را بفروشند. پس زوج ها و خانواده های طبقه ی متوسط معماران را مامور می کنند تا خانه هایی قرار دادی متناسب با خصوصیات ذاتی و سطح حریم خصوصی مورد نظر آن ها بسازند. تاونسند می نویسد: ” ممکن است یک مشتری فوق العاده درونگرا باشد که از معمار بخواهد یک خانه بدون پنجره طراحی کند. سپس دوباره این پدیده براحتی روانشناسی اجتماعی این ملت سابقا بلندپرواز را در خود جای می دهد- جامعه ای که ترجیح می دهد در داخل خانه بماند، از حق خود مبنی بر ناشناخته بودن دفاع می کند، و به نظر می رسد در حالی که بی صدا از راحتی شخصی خانه لذت می برد از اینکه اجازه می دهد بقیه دنیا آن ها را نادیده بگیرند،خشنود می شود.”
به خانه ی ریوسنجی(Ryusenji) بازگریدم، توموآکی(Tomoaki) واکنش مثبت ساکنان خانه در مقابل زندگی در خانه ی بدون پنجره ی خود را به یاد می آورد. این معمار گزارش می دهد که چند سال پس از اتمام خانه چگونه بود،” من به مشتری ها سر زدم و آن ها به من گفتند: ما هرگز چنین احساس آزادی را در خانه های خودمان تجربه نکرده بودیم”
پنجره دریچه ای نیز است که کنترل می کند چه چیز را ببینید و چه چیز را نبینید. شرکت Aires Mateus که شاخه ی اصلی آن در لیسبون است، این ایده را در خانه ی لیریا (Leiria) بررسی کرد. این خانه که در حومه ی شهر لیریا در پرتغال ساخته شد، به صورت مطلوب بر روی تپه ای مشرف به شهر و نزدیک قلعه است. این خانه شکل ذاتی یک خانه را از نو خلق کرده است و با یک سقف شیروانی تمام می شود. اگرچه اشکارا فاقد پنجره است، پنجره هایی که به نظر می رسید روی آن ها درعرض دیوارهای سفید وسیع، اندود شده است.
یک نورگیر بزرگ، نور را روی یک حیاط مرکزی در زیر می اندازد، که به نوبه خود فضاهای اطراف خود را روشن می کند. این ها فضاهای اصلی زندگی این خانه را شکل می دهند در حالی که اتاق خواب ها در زیر و بالای آن ها قرار دارد.
به غیر از پنجره سقفی ، هیچ پنجره سنتی در دیوارهای خارجی خانه وجود ندارد، به جز یک برش بزرگ که در ورودی خانه است. یک معمار از Aires Mateus به نام جورج پی سیلوا (Jorge P. Silva) نقش پنجره در این طرح خاص را توضیح می دهد: ” در حالی که پنجره ها همان نقشی را که در هر خانه ی دیگری ایفا می کنند دارند از جمله ورود نور به فضاها، تهویه ی هوا و ایجاد ارتباط با خارج خانه، این یک هدف خاص و اندکی پیچیده دارد. این هدف دیدن مناظر دوردست- قلعه ی لیریا- به جای محیط ناپسند اطراف است.”
خانه ی لیریا پنجره را به عنوان یک ابزار معماری دستکاری می کند. این خانه از سرمایه های اصلی سایت به صورت اهرم استفاده می کند- منظره ی قلعه ی مجاور- و به رابطه ی ساکنان خانه با منظره ی مطلوبشان کمک می کند. اگر این خانه، زیادی انتزاعی و بیگانه به نظر می رسد، سیلوا به ما اطمینان می دهد که این گونه نیست. ” این خانه کاملا متعارف است و جایی است که مردم می توانند هر روز در آن زندگی کنند و صاحبان آن خوشحال و علاقمند به انجام آن هستند.”
منبع:
Komal Sharma. “A Brief History of the Windowless House” 05 Mar 2014. ArchDaily. Accessed 27 May 2014
مقداد علی بخشی هستم. موسیقی دان، برنامه نویس، متخصص هوش مصنوعی، علم داده، متخصص بلاکچین و توسعه دهنده ربات های هوشمند.
دانش آموخته مقطع ارشد و دکتری دانشکده فنی دانشگاه تهران هستم. با سابقه تدریس درس برنامه نویسی در دانشگاه (پردیس بین الملل کیش دانشگاه تهران)